ارگ علیشاه تبریز
ارگ تبریز که با نام ارگ علیشاه نیز مشهور است، یک سازه تاریخی با قدمتی ۷۰۰ ساله است. این سازه، یکی از بلندترین و قدیمی‌ترین دیوارهای تاریخی کشور است و از جاذبه‌های دیدنی مهم در شهر تبریز به شمار می‌آید. بنای ارگ تبریز در قرن هشتم هجری توسط تاج‌الدین علیشاه، وزیر الجایتو، ساخته شده است. قسمت جنوبی این بنا دارای یک طاقی بزرگ بوده که فرو ریخته است. عرض این بنا سی متر و ارتفاع آن ۲۶ متر است. دیوارهای آن با عرض ۱۰ متر، داخل آنها مرکب از دو دیوار عریض هستند که توسط طاق‌هایی به هم اتصال داده شده‌اند.
در دوران قاجاریه، این بنا به عنوان انبار غلات و مخزن مهمات استفاده می‌شد و حصاری دور آن کشیده شده بود و به نام ارک شناخته می‌شد. ارک در دوران مشروطیت به دست مشروطه خواهان افتاد و در نتیجه، موضع آنان تقویت شد. در سال‌های قبل از انقلاب، این سازه به باغ ملی یا گردشگاه عمومی تبدیل شده بود و اکنون از محوطه این اثر باستانی به عنوان مصلی استفاده می‌شود.
درباره ارگ تبریز بیشتر بدانید!
ارگ علیشاه، تنها بنای مرتفع شهر تبریز بود که حتی از دور دیده می‌شد. این مجموعه بی‌نظیر، ابتدا به‌صورت یک مسجد عظیم بنا شده بود، اما در اثر گذر زمان، زمین‌لرزه‌های متعدد (حدود ۴۰ زمین‌لرزه)، جنگ‌ها و سایر عوامل، به‌طور قابل توجهی تخریب شده است. در حال حاضر، تنها بخش باقی‌مانده از این بنا، دیوار مرتفعی است که به نام ارگ تبریز یا ارگ علیشاه شناخته می‌شود.
این دیوار، تنها قسمت به‌جای‌مانده از دیوارهای عظیم و محراب بسیار بلند شبستان جنوبی این مسجد است و نشان دهنده شکوه و آبادانی این بنای بی‌نظیر می‌باشد. البته پیش‌تر در محوطه این ارگ، آثار تاریخی ارزشمندی مانند «مدرسه نجات» که یکی از نخستین مدارس ایران بود و همچنین سالن تئاتر وجود داشت؛ اما اکنون از این بناهای تاریخی، فقط چند تصویر باقی مانده است. این یادگار ارزشمند تاریخی، در سال ۱۳۱۰ توسط وزارت فرهنگ و هنر با شماره ۱۷۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
ارگ تبریز کجاست؟
ارگ تبریز، یکی از جاذبه‌های دیدنی استان آذربایجان شرقی است و در مرکز شهر تبریز، در ضلع جنوبی تقاطع خیابان امام خمینی و فردوسی و در نزدیکی محدوده میدان ساعت قرار دارد. برای دسترسی به ارگ تبریز، می‌توانید از وسایل نقلیه عمومی مانند اتوبوس، تاکسی و یا خودروی شخصی استفاده کنید.
نزدیک‌ترین ایستگاه مترو به ارگ تبریز، ایستگاه شهید محققی است و ایستگاه میدان ساعت خط اتوبوس تندروی شریعتی-آبرسان نیز در فاصله کمی از این مکان قرار دارد. همچنین، با پیاده‌روی از ایستگاه‌های نزدیک می‌توانید به این جاذبه تاریخی دسترسی پیدا کنید.
در صورت استفاده از خودروی شخصی، باید توجه داشت که مرکز شهر تبریز شلوغی بالایی دارد و فضای پارک کمی برای پارکینگ خودرو وجود دارد. با این حال، ممکن است در کوچه‌های اطراف ارگ تبریز مکانی برای پارک خودرو پیدا کنید.
آدرس ارگ تبریز در نقشه گوگل:
بهترین زمان بازدید از دروازه ارگ علیشاه تبریز
بهترین زمان برای بازدید از دروازه ارگ علیشاه تبریز به ویژه برای علاقه‌مندان به عکاسی، صبح و بعد از ظهر است زیرا در این زمان‌ها نور روز بهتر استفاده می‌شود. همچنین، بازدید در شب هم می‌تواند بسیار شگفت‌انگیز باشد زیرا نورپردازی‌های زیبا، جلوه‌ای خاص به این بنای تاریخی می‌دهند.
اگر به سرمای هوای تبریز مقاومت کنید، بهار و تابستان نیز می‌توانند زمان خوبی برای بازدید باشند. با این حال، این فصول سفر بسیاری از گردشگران را به سمت این شهر جذب می‌کند و ممکن است شلوغ باشد. بنابراین، اگر از شلوغی خیلی خوشتان نمی‌آید، می‌توانید در ماه اردیبهشت به دیدن ارگ علیشاه بروید که هوای ملایم و شهر کمتر شلوغ است.
بازدید از ارگ علیشاه تبریز رایگان است، اما برای حفظ و نگهداری این بنا، مرمت و هزینه‌های دیگری صورت می‌گیرد. در نتیجه، در هنگام بازدید، به محافظت از این بنا با تمام دقت احترام بگذارید و از نوشتن یادگاری روی دیوارهای آن خودداری کنید.
تاریخچه ارگ تبریز
تاریخچه ارگ تبریز شامل دوره‌های مختلفی است. اولین بنای ارگ تبریز در دورهٔ ایلخانان مغول در سال‌های ۷۱۶ تا ۷۲۴ هجری قمری توسط تاج‌الدین علیشاه گیلانی، وزیر ایلخانان، با هدف ساخت آرامگاهی در صحن مسجد آغاز شد. این بنا دارای طاق بزرگی بود و علیشاه اندازه طاق را از معماران آن زمان پرسیده و دستور داد که ۴ گز (هر گز معادل ۱۰۴ سانتی‌متر) از آن بزرگ‌تر ساخته شود. اما به دلیل نشست شالوده و تعجیل در اتمام ساخت، طاق مذکور شکسته و فرو ریخت.
در دوره قاجاریه، این مسجد و محوطه آن به انبار غلات و انبار مهمات نظامی تبدیل شد و حصاری دور آن کشیده شد؛ بنابراین نام آن به ارگ تغییر یافت. در این دوره، عمارت کلاه فرنگی نیز در محوطه احداث شد.
در زمان مشروطیت و قیام مردم تبریز، این بنای تاریخی باز هم‌سنگری برای مبارزان مشروطه‌خواه بود و باعث تقویت موضع نیروهای ستارخان و باقرخان در برابر شلیک توپخانه محمدعلی شاه قاجار شد. در دوران پس از مشروطه نیز، مردم تبریز به مقابله با تهاجم ارتش روس برخاستند و ارگ تبریز پایگاهی مستحکم برای مدافعان بود.
در سال ۱۲۹۰ هجری شمسی با سقوط تبریز و اشغال آن، نیروهای روس دیوار ارگ را به توپ بستند. در دوره مشروطه و پس از آن، بناهای دیگری مانند مدرسه‌ی نجات و سالن تئاتر ساخته شد که نمونه آن فقط در سن‌پترزبورگ وجود داشت. در سال‌های قبل از انقلاب نیز، محوطه ارگ تبریز به باغ ملی یا گردشگاه عمومی تبدیل شده بود و هم‌اکنون از محوطه این اثر باستانی به‌عنوان مصلی استفاده می‌شود.
معماری ارگ تبریز
بنای ارگ تبریز یکی از شاهکارهای هنر معماری ایران به شمار می‌رود که در عصر اسلام به وجود آمد. ساخت این بنا در سال ۷۱۶ هجری قمری به دستور تاج‌الدین علیشاه گیلانی آغاز شد و در سال ۷۲۴ به اتمام رسید. این بنا به عنوان نمونه‌ای از معماری اسلامی، کم‌نظیر است و از جاذبه‌های دیدنی تبریز محسوب می‌شود.
استاد پیرنیا و استاد فلکی تبریزی سبک معماری این بنا را به شیوه آذری (که بیشتر به معماری ایرانی بعد از اسلام منسوب است) طراحی کرده‌اند. برای ساخت بنای ارگ علیشاه تبریز از مصالح آن زمان مانند ساروج و بادوام استفاده شده است.
زلزله‌های متعدد، بخش زیادی از این بنا را فرو ریخته است و فقط ۳ دیوار بلند به شکل ایوان با ارتفاع ۲۶ متر و عرض ۳۰ متر باقی مانده‌اند. این دیوارها دارای ۲ دیوار عریض درونی هستند که به وسیله طاق‌هایی به هم متصل شده‌اند. حفاری‌هایی که انجام شده، نشان می‌دهد که ۷ متر از این دیوارها در دل خاک قرار دارند.
به دلیل تخریب‌های متعدد، شکل اولیه و کامل مجموعه ارگ تبریز مشخص نیست. اما این بنا در بیشتر سفرنامه‌ها و توسط مورخان معتبری مانند ابن‌بطوطه، بدرالدین محمودالعینی، مرتضی میزرا پسر عم نادر میرزا مولف تاریخ و جغرافیای دارالسطنه تبریز، حمد الله مستوفی و… توصیف شده است.
ارگ تبریز و محوطه باستانی آن در فهرست آثار ملی ایران به شماره ۱۷۰ ثبت شده است و نقشه‌ی حریم استحفاظی قانونی و ضوابط حفاظتی آن، در نشست ۲۹ خرداد ۱۳۵۷ شورای حفاظت آثار تاریخی اداره کل حفاظت آثار تاریخی تایید شده است.
[ مکان های تاریخی دیگر: گنجنامه همدان ]
